25 năm ngành Thực phẩm chức năng Việt Nam

Trước năm 2000, cả thế giới chưa thống nhất được tên gọi loại sản phẩm vừa có tác dụng như thuốc, vừa có tác dụng như thực phẩm (Food & Drug Interface Products). Trung Quốc là nước đưa thực phẩm chức năng vào Việt Nam đầu tiên, gọi là Health Food. Mỹ là nước thứ hai đưa thực phẩm chức năng vào Việt Nam, gọi là Thực phẩm bổ sung sức khỏe (Dietary Supplement Health). Năm 2000 ở Việt Nam xuất hiện các sản phẩm giao thoa giữa thực phẩm và thuốc - chính là thực phẩm chức năng sau này, được quản lý theo Thông tư số 17/TT - BYT ngày 27/9/2000 do Thứ trưởng Bộ Y tế Nguyễn Văn Thưởng ký.

Như vậy, có thể coi năm 2000 là năm đầu tiên xuất hiện thực phẩm chức năng ở thị trường Việt Nam. Và đến nay ngành thực phẩm chức năng ở nước ta đã có 25 năm tuổi đời.

Sau 25 hoạt động với vai trò là Chủ tịch Hiệp hội, nguyên Cục trưởng Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) – cơ quan chức năng được giao trách nhiệm quản lý trực tiếp TPCN, tôi nhận thấy và xin chia sẻ với quý độc giả về 4 vấn đề về thực phẩm chức năng ở như sau:

Một là: Sau 25 năm hoạt động, ngành TPCN Việt Nam có không ít thành tựu

Hai là: Hiệp hội Thực phẩm chức năng Việt Nam có vai trò không nhỏ trong sự phát triển của ngành;

Ba là: Những nguy cơ thách thức còn tồn tại trong thời kỳ mới;

Bốn là, chính sách phát triển thực phẩm chức năng của thế giới.

Loài người bước vào thời kỳ công nghiệp 4.0, bên cạnh những thành tựu đạt được về khoa học công nghệ, phát triển sản xuất, còn phải đối phó với 4 thay đổi cơ bản: Một là, thay đổi về phương thức làm việc với đặc điểm chủ yếu là làm việc trong phòng kín với công cụ là máy tính và điện thoại di động, từ đó tạo ra các nguy cơ ảnh hưởng tới sức khỏe. Đó là hội chứng sóng điện từ, hội chứng ánh sáng xanh, hội chứng phòng kín và hội chứng stress. Thay đổi thứ hai là về lối sống, lối sinh hoạt với đặc điểm là ít vận động thể lực, sống tĩnh tại, ít tiếp xúc tự nhiên, ăn ngủ nghỉ như máy. Cái thay đổi thứ ba là thay đổi về phương thức tiêu dùng thực phẩm với đặc điểm là chuyển từ thực phẩm tự nhiên sang thực phẩm công nghiệp, chế biến sẵn, bảo quản, hậu quả là con người bị thiếu vi chất, ứ đọng nhiều chất độc trong cơ thể. Cái thay đổi thứ tư là biến đổi khí hậu và ô nhiễm môi trường, trong đó có môi trường thực phẩm. Từ bốn thay đổi trên dẫn tới cơ thể bị rối loạn cấu trúc và chức năng, rối loạn cân bằng nội môi, giảm khả năng thích nghi và từ đó xuất hiện cơn thủy triều dịch bệnh các bệnh mạn tính không lây.

Dự phòng dịch bệnh các bệnh mạn tính không lây chỉ có thể sử dụng thực phẩm chức năng, như là một loại vaccine đặc biệt.

Thực phẩm chức năng xuất hiện ở Việt Nam đến nay đã ¼ thế kỷ. Năm 2000 chỉ có 13 cơ sở sản xuất kinh doanh thực phẩm chức năng với 63 sản phẩm nhập khẩu, đến năm 2025 đã có 2.820 cơ sở sản xuất kinh doanh với tổng số sản phẩm thực phẩm chức năng là 11.814 sản phẩm, trong đó nhập khẩu là 5.778 sản phẩm (48,9%) và sản xuất trong nước là 6.036 sản phẩm (51,1%). Trong 25 năm ngành thực phẩm chức năng Việt Nam đã đạt được 10 thành tựu nổi bật sau đây:

1) Hình thành một ngành sản xuất kinh doanh thực phẩm chức năng với tỷ lệ tăng trưởng trung bình hàng năm từ 7,5 - 15%.

2) Lực lượng sản xuất kinh doanh đã tăng từ 13 (năm 2000) lên 2.820 doanh nghiệp (năm 2025).

3) Sản phẩm thực phẩm chức năng tăng từ 63 (năm 2000) lên 11.814 (năm 2025).

4) Số người sử dụng thực phẩm chức năng tăng từ 1,1% dân số (1 triệu người ở 23 tỉnh năm 2005) tăng lên 52% dân số (52 triệu người ở tất cả các tỉnh, các huyện và các xã năm 2025).

5) Ngành thực phẩm chức năng đã khẳng định được vai trò chăm sóc và bảo vệ sức khỏe cộng đồng với 6 tác dụng cơ bản là: chống lão hóa kéo dài tuổi thọ; tạo sức khỏe sung mạn; tăng sức đề kháng; hỗ trợ làm đẹp cho con người; hỗ trợ phòng và điều trị bệnh tật; hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội, xóa đói giảm nghèo.

6) Thực phẩm chức năng phát triển đã hình thành một ngành kinh tế - y tế với 5 chức năng là: Thu hút tạo nguồn lực (nhân lực, vật lực, tài lực); thiết lập mục tiêu chăm sóc sức khỏe; cung cấp dịch vụ cộng đồng và sản phẩm chăm sóc sức khỏe; cung cấp công nghệ y học và nghiên cứu khoa học.

7) Đã xây dựng phương châm phát triển thực phẩm chức năng ở Việt Nam: Hiểu đúng (định nghĩa, phân loại, phân biệt, tác dụng) - Làm đúng (sản xuất, kinh doanh, công bố quảng cáo, quản lý) - Dùng đúng (đối tượng, liều lượng, thời gian, cách dùng).

8) Ngành thực phẩm chức năng đã hướng dẫn hành vi sử dụng thực phẩm chức năng theo 5 bước:

Bước 1: Đánh giá sức khỏe;

Bước 2: Xác định mục đích sử dụng;

Bước 3: Lựa chọn sản phẩm thích hợp;

Bước 4: Sử dụng theo hướng dẫn của nhà sản xuất hoặc chuyên gia;

Bước 5: Đánh giá hiệu quả.

9) Quy mô và tốc độ phát triển thực phẩm chức năng ở Việt Nam trung bình tăng hàng năm từ 7,5 - 15%,* năm 2019 đạt 6 tỷ USD, năm 2020 đạt 16,2 tỷ USD, năm 2022 đạt 29,3 tỷ USD, năm 2023 đạt 37,8 tỷ USD.

10) Khẳng định tác dụng cơ bản của thực phẩm chức năng trong chăm sóc và bảo vệ sức khỏe nhân dân là: Tác dụng dinh dưỡng, tác dụng tăng cường chức năng cơ thể và tác dụng giảm nguy cơ và tác hại bệnh tật.

Ngay từ khi thành lập, Hiệp hội Thực phẩm chức năng Việt Nam đã có 10 đóng góp quan trọng vào những thành tựu và sự phát triển của ngành Thực phẩm chức năng Việt Nam. Đó là:

1) Tập hợp được các chuyên gia hàng đầu về các lĩnh vực sinh học, y tế dự phòng điều trị, tổ chức quản lý, an toàn thực phẩm, kiểm nghiệm... tham gia vào tổ chức và hoạt động của Hiệp hội. Như VS.GS.TS Phạm Song, GS.TS Phạm Gia Khải, GS.TS Lê Đức Hinh, GS.TSKH Hoàng Tích Huyền, GS. Nguyễn Lân Dũng, GS.TS Đào Ngọc Phong, GS.TS Thái Hồng Quang, GS.TS Nguyễn Khánh Trạch, GS.TS Lê Doãn Diên, GS.TS Đặng Vạn Phước, PGS.TS Lê Văn Truyền, GS.TS Trịnh Quân Huấn, GS.TS Lê Bách Quang, PGS.TS Lê Bạch Mai… cùng các chuyên gia là lãnh đạo Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) qua các thời kỳ, các chuyên gia của các Cục, Vụ Bộ Y tế, của các Học viện, Viện nghiên cứu.

2) Xây dựng Chiến lược Phát triển thực phẩm chức năng ở Việt Nam.

3) Xây dựng Chương trình Giáo dục truyền thông về thực phẩm chức năng và chăm sóc sức khỏe.

4) Tổ chức Chương trình Vì sức khỏe cộng đồng từ năm 2009 với các chủ đề khác nhau ở hầu hết các tỉnh, thành với các giáo viên là các chuyên gia đầu ngành về lĩnh vực y tế.

5) Tổ chức giải thưởng “Sản phẩm vàng vì sức khỏe cộng đồng” từ năm 2013, được các doanh nghiệp hưởng ứng đông đảo. 6) Xuất bản 70 cuốn sách chuyên môn phổ biến toàn quốc, có cuốn đạt giải B Giải Sách quốc gia.

7) Xây dựng 32 bài giảng đăng trên website để mọi người đều có thể tham khảo.

8) Tthành lập Viện Thực phẩm chức năng, Trung tâm Kiểm nghiệm An toàn thực phẩm, Trung tâm Giáo dục truyền thông, Trung tâm Công nghệ, Bộ môn Thực phẩm chức năng ở trường Cao đẳng Dược, các đội HACCP, GMP,… Hiệp hội là thành viên của Hiệp hội Thực phẩm chức năng ASEAN và thế giới.

9) Chủ động ban hành các tiêu chuẩn để các doanh nghiệp áp dụng trong khi Nhà nước chưa kịp ban hành, như tiêu chuẩn HACCP, GMP-TPCN, VietGAP-TPCN, cũng như phổ biến các tiêu chuẩn HARCP, VACCP, TACCP. Hiệp hội còn tư vấn, phản biện chính sách trình lên Quốc hội, Chính phủ và Bộ Y tế về lĩnh vực quản lý An toàn thực phẩm.

10) Đã xây dựng hệ thống lý luận khoa học của thực phẩm chức năng và xúc tiến phát triển thành một ngành kinh tế - y tế bao gồm: Định nghĩa, phân loại, phân biệt, thành phần, tác dụng, công bố, quảng cáo, bằng chứng khoa học, công nghệ sản xuất, cơ chế tác dụng,…

Bên cạnh những thành tựu đạt được, ngành Thực phẩm chức năng đã, đang và sẽ phải đối mặt với những nguy cơ thách thức như: Điều kiện sản xuất kinh doanh sản phẩm lưu hành, quy định đánh giá tính chất lượng, tính an toàn, tính hiệu quả, công bố tác dụng của sản phẩm, quảng cáo sản phẩm, thành phần sản phẩm, thực phẩm giả, kém chất lượng, trong đó có đông trùng hạ thảo đang lưu hành phổ biến hiện nay (thực chất không phải là đông trùng hạ thảo Cordyceps sinensis mà là nhộng trùng thảo Cordyceps militaris).

Nhìn ra thế giới, đến nay ngành Thực phẩm chức năng đã phát triển rất mạnh mẽ. Tổ chức Codex Alimentarius đã công bố các tác dụng và tiêu chuẩn của thực phẩm chức năng. Thế giới đã thành lập các tổ chức về thực phẩm chức năng. EU đã ban hành các quy định kiểm soát và các tác dụng của thực phẩm chức năng. Nhật Bản đã ban hành Luật Thực phẩm chức năng từ năm 1991 với 2 hệ thống FOSHU và FODHU. 80% dân số Nhật sử dụng thực phẩm chức năng. Hoa Kỳ đã ban hành Luật Thực phẩm chức năng năm 1994.

Nước Mỹ có trên 15 tổ chức liên quan thực phẩm chức năng. Người Mỹ sử dụng thực phẩm chức năng đến 72% dân số. Doanh thu Thực phẩm chức năng với Vitamin và chất dinh dưỡng là 36,1 tỷ USD, với Centrum là 77,4 tỷ USD, với đồ uống chức năng là 18,6 tỷ USD và với Probiotic là 3,08 tỷ USD.

Trung Quốc ban hành Pháp lệnh Thực phẩm chức năng 1996, phân 2 loại: Thực phẩm bổ sung dinh dưỡng và thực phẩm tăng cường sức khỏe. Tỷ lệ sử dụng thực phẩm chức năng là 60% dân số. Doanh thu thực phẩm chức năng đạt 144,2 tỷ USD.

Dự báo sự phát triển thực phẩm chức năng Thế giới và Châu Á - Thái Bình Dương với quy mô 2025 - 2034 như sau: (tỷ USD)*

*Nguồn số liệu: https://www.precedenceresearch.com/functional-food-market

Trong đó, Thị trường thực phẩm chức năng bao gồm các nhóm sản phẩm: Sản phẩm từ sữa, bánh mì & ngũ cốc, thịt, cá & trứng, chất béo & dầu, sản phẩm từ đậu nành và khác; Theo thành phần gồm chất xơ, carotenoid, khoáng chất, acid béo, vitamin, prebiotic & probiotic, khác; Theo ứng dụng gồm quản lý cân nặng, dinh dưỡng thể thao, sức khỏe tiêu hóa, miễn dịch, sức khỏe tim mạch, dinh dưỡng lâm sàng…